Bir süredir elimde özenle evirip çevirdiğim, sindire sindire okuduğum ve ilk defa kıyıp satırlarının altını 'kurşun kalemle' çizdiğim bir kitaptan bahsetmek istiyorum. Psikanalist Erich Fromm'un (1900-1980), Psikanaliz ve Zen Budizm başlıklı kitabından. Ünlü Psikanalist ilk basımı 1960 tarihinde yapılmış bu kitabında Batı Psikanaliz teknikleri ile Doğu Zen Budizminin yöntemlerini inceler.
Fromm Psikanalizin ve Zen Budizm'in insanın sorunlarına nasıl yaklaştığını ayrı ayrı ele aldıktan sonra karşılaştırmasını yapar. Zen Budizm incelemesinde Japon budist ve bilgin Daisetz Teitaro Suzuki'nin bu konuda yapılmış çalışmalarını referans almıştır.
Kitabın bir özeti sayılabilecek, altını çizdiğim kısımları es geçmeden buraya da aktarmak istiyorum. Benim için yabancı olduğum psikanaliz ve zen konusunda öğretici ve ufuk açıcı bir kitap oldu. Bu yazımın kitabın konusu hakkında fikir edinmek isteyen veya bir özet edinmek isteyenler için faydalı olacağını düşünüyorum ama öncelikle geriye dönük okumalarımda bana da hatırlatma olması amacıyla kendim için aldığım pekiştirme notlarımdan oluşmaktadır;
"İlk yaklaşımda "esenlik" doğal yapıyla, doğal yaratılışla uyum içinde olmaktır diye tanımlanabilir. Gene de bu kalıp tanımlama içinde sunulmuş sözlerin derinlğine gitmek istenirse ortaya şu sorular çıkabilecektir: Doğal yaratılışla, doğal yapıyla uyumlu koşullar içinde olması gerekli insan varlığı nasıl bir varlıktır? Bu koşullar hangi koşullardır? İnsan varlığının ortaya koyduğu bir sorun var. İnsan dünyaya bu konuda istemi sorulmadan geliyor, gene giderken de istemine bakılmıyor. Hayvanlarda içgüdüsel olarak doğayla bütünlük içinde yaşamasını sağlayan bir çevreye uyum mekanizması olmasına karşın insan bu içgüdüsel mekanizmadan yoksun. Yaşam onu yaşatacağına o yaşamı yaşamak zorunda." syf 29
"İnsan doğanın içinde ama doğadan kopmuş, kendi kendinin ayrı bir varlık olarak ayırdında olması, kendini dayanılmaz derecede yalnız, güzçsüz ve kaybolmuş hissetmesine neden oluyor. Bu düyaya gelmiş olmak durumu, bir sorun yaratıyor. İnsan doğduğu anda yaşam insana bir soru sormuş oluyor. İnsan bu soruyu her an yanıtlamak zorundadır. Yalnız zihniyle, yalnız gövdesiyle değil ama o düşünen, düş gören, uyuyan, karnını doyuran, ağlayan ve gülen adam - bir bütün olarak insan- bu soruya bir yanıt bulmalıdır. Yaşamın ortaya koyduğu bu soru nedir? Soru şudur: Bu ayrıklık, bölünmüşlükten gelen yalnızlık yaşantısının acısından, mahpusluğundan, utancından kendimizi nasıl kurtarabileceğimiz, kendi kendimizle, çevremizdeki insanlarla ve doğayla nasıl birlik kurup bütünleşebileceğimiz? Şu yada bu yolda insan bu sorulara bir yanıt bulmak zorundadır; hatta deliler bile benliklerinin kabuğuna çekilerek böylece ayrıklığın, bölünmüşlüğün korkusunu yenmeye çalışarak, kendilerinin dışındaki gerçeği silip yok ederek, bu soruya bir yanıt bulmuş oluyorlar." syf 29
"Yaşamın amacı tam olarak doğmaktır. İşin asıl acıklı yanı şu: Çoğumuz böyle tam olarak doğmadan ölüyoruz. Yaşamak doğumu her dakika sürdürmektir. Doğum tamamlanınca ölüm gelir. Fizyoloji açısından bizim hücre sistemimiz sürekli bir doğum süreci içindedir. Ruhbilim açısından gerçek şu; çoğumuzun doğumu bir yerde sona eriyor. Bazıları tam olarak ölü doğmuşlardır. Fizyolojik olarak yaşamayı sürdürürler ama kafa bakımından özlemleri analarının karnına, toprağa, karanlığa, ölüme geri dönmektir. Bunlar delidir ya da aşağı yukarı öyle sayılabilirler; ötekiler yaşam yolunda ilerlemeyi sürdürürler. Ama gene de göbek bağını tam olarak kesemezler. Yaşamlarını sürdürebilmek için analarına, babalarına, soylarına, ırklarına, milletlerine toplumsal durumlarına, paraya, Tanrı'ya ve bunlar gibi şeylere göbek bağıyla bağımlı kalmak zorundadırlar. Bu yüzden de tam olarak doğmuş olmazlar" syf 31
"Bu çeşitli hedefler ve onlara ulaşma yolları, işin özüne bakılacak olursa birbirinden çok değişik düşünce sistemleri değildir. Bunlar varlığını sürdürmenin değişik yollarıdır. İnsanın varlığının bütünlüğüyle, yaşamın sorduğu soruya verdiği değişik yanıtlardır. Aslında dinler tarihini oluşturan çeşitli dinsel sistemlerin vermiş olduklarıyla aynı yanıtlardır. İlkel yamyamlıktan Zen Budizm'e kadar insanlık varoluş sorununa ancak birkaç yanıt verebilmiştir. Çok defa böyle yaptığını bilmese de her insan kendi yaşamında bu yanıtlardan bir tanesini seçiyor. Bizim Batılı kültürümüzde herkes Hıristiyan ya da Musevi dinlerinin ya da aydın Tanrı tanımazlığın yanıtını verdiğini sanıyor. Oysa eğer herkesin kafasındaki düşünceleri röntgen ışınından geçirme olanağı olsa ne kadar çok yamyamlık yanlısı, toteme tapan, çeşit çeşit putlara tapanlar olduğunu, pek az sayıda da Hıristiyan, Musevi, Budist ve Taocu olduğunu görüp şaşacağız. Din insanın var oluş sorununa verdiği biçimsel ve özenle ayrıntılandırılmış bir yanıttır. Bunun için de bilinçli olarak törenlerde başka kimselerle paylaşılabilir. En ilkel dinler bile başka kimselerle birlik olmanın verdiği güven ve akla yatkın olma duygusu yaratır. Gerileme isteği toplumla paylaşılmadığı, toplumun bilinciyle ve istekleriyle ters düştüğü zaman, bu isteği kişisel gizli bir din, bir nevroz sayabiliriz." sfy 35
"Esenlik aklın tam gelişmişlik durumuna ermiş olmasıdır: Akıl deyince anlatmak istediğimiz şey yalnızca akla vurup, anlamak, yargıya varmak anlamında akla dayalı yargı değil ama Heidegger'in deyimin kullanırsak gerçeği "olduğu durumuyla" kavrayıp anlamaktır. Esenlik bir kimsenin özseverliğini (narcissisim) yendiği oranda olabilir; Bir kimse ne kadar açık, duygulu, duyarlı, uyanık ve Zen'in kullandığı anlamda "boş" olursa; o oranda olabilir. Esenlik insanın insana ve doğaya duyguyla bağlı olması demektir. ayrılıktan, bölüklükten, kopukluktan, yabancılaşmadan, kendini kurtarıp var olan her şeyle bir olduğunu bir yaşantı durumuna getirmek demektir. Ama bir yandan da ayrı bir varlık olarak benlik yaşantısını da aynı zamanda sürdürmek demektir. Esenlik tam olarak doğmak, olanaklarını sonuna kadar geliştirmek demektir; son dereceye kadar sevinç ve keder duyabilecek gücü olmak demektir. Başka bir deyişle orta yetenekteki insanların sürekli olrak içinde bulundukları ayakta uyuklama durumundan kendini kurtarıp tam olarak uyanmaktır. Aynı zamanda yaratıcı olmaktır; yani kendine, başkalarına ve var olan her şeye bir yanıt vermek, bir karşılık vermektir, gerçek insan olarak, varlığının bütünlüğüyle, herkese ve herşeye o kimseyi ya da o şeyi olduğu gibi kabul ederek bir yanıt, bir karşılık vermektir. Böyle içten gelen bir yanıt, içten gelen bir karşılıkta yaratıcılık yatar. Dünyayı olduğu gibi görmeli ve benim dünyam olarak yaşamalı, dünyayı yaratıcı anlayışımla biçimlendirip kavramalıyım ki böylece dünya "şu" yalan dünya olmaktan çıksın, benim dünyam olabilsin. Sonuç olarak esenlik Ego'yu (Benlik) bir yana atmak, Ego'yu büyütmek ya da korumak peşinde koşmaktan vazgeçip benliğini varolşun işlevi içinde yaşantıya dönüştürmektir. Yoksa sahip olmak, korumaya çalışmak, hırsla sarılmak, kullanmak değildir." syf 35
ZEN BUDİZM'İN İLKELERİ BÖLÜMÜNDEN
Zen'in bütün özü aydınlanmayı (satori) başarabilmekte düğümlenir. Bu yaşantıyı gerçekleştirememiş kimse hiç bir şekilde Zen'i tam olarak anlamış sayılmaz.
Zen'in başlıca amacı nedir? sorusuna öncelikle Dr. Suzuki'nin ağzından yanıt verir; "Zen öncelikle bir kimsenin kendi yaradılışının niteliğini görebilme sanatıdır. Zen bağımlılıktan özgürlüğe giden yolu işaret eder... Zen hepimizin içinde yeterli oranda ve doğal olarak var olan ama normal koşullar altında eyleme dönüşebilmek için uygun bir yol bulamadığından sıkışıp kalmış olan enerjinin açığa çıkmasına olanak sağlar... Öyleyse Zen'in amacı aklımızı kaçırmaktan ve zihinsel olanaklarımızı yeterince kullanamamak yüzünden bir kötürüm, bir yarım adam olmaktan bizi korumasıdır. Özgürlük diyerek anlatmayı şey budur; her zaman içimizde zaten doğal olarak var olup, bütün yaratıcı, iyiliğe dönük güçlere kendilerini açığa çıkartmak olanağı tanımak anlamındadır. Mutlu olabilmek, birbirimize sevgi duyabilmek için bütün yeteneklerimiz var da, genellikle bu gerçeğe gözlerimizi kapıyoruz"
ve devam eder; ... "Zen bir kimsenin kendi yaradılışının niteliğini görebilme sanatıdır; bağımlılıktan özgürlüğe çıkış yoludur; bizi aklımızı kaçırmaktan ve bir kötürüm, bir yarım adam olmaktan korur ve içimizdeki mutluluk ve sevgi olanaklarını ortaya çıkarır."
Fromm'a göre Zen insan zihnini düşüncelerin, dayatmaların baskılarından kurtarır, insanın bilinçdışındakilerin yüzeye çıkarak bilinçle bir bütün olması insanın ulaşması gereken zihin durumudur. Diğer bir deyişle mantığın biçimlendirdiği bilinç ve bilinçdışını yok saymakdan bahseder. "Baskıdan kurtulmuşluk durumu gene insanın bir çocuğun doğallığı, içtenliği, zorlamasızlığı, yalınlığıyla gerçeği dolaysız, bozulmamış, çarpıtılmamış olarak kavrama olanağı kazanması durumudur..." ve bu durumda insan gene çocuk gibi dünyanın yaratıcı, yabancılaşmamış kavranışını yaşantılaştırıp, bir yetişkin gibi olgun bir kimse olmayı başarabilmelir. O'na göre bu düşünce tüm dinlerin ve inanışların temel düşüncesidir.
"Sonuç olarak bilinçdışını bilince çıkarmak demek, gerçeği, yalnız gerçeği yaşamak demektir. Gerçek artık yabancılaşmaktan kendini kurtarmıştır." İşte Fromm'dan bir kişisel gelişim olumlaması olarak kullanılabilecek harika bir cümle; "Kendimi gerçeğe açıyorum. Gerçeğin her nasılsa öyle olmasına, olduğu gibi olmasına karşı değilim. Bu nedenle de gerçeğe verdiğim karşılık "içtenlikle doğru" bir yanıttır."
Kitabının sonunda Batı Psikanalizinin Zen'den yararlanabileceği görüşünden bahsediyor. Çeviri İlhan Güngören tarafından başarılı bir Türkçeleştirmeyle yapılmış. Özellikle bilimsel terimlerin Türkçeleştirilmesini çok başarılı buldum. Çevirmen kitabın sonuna Fromm'un vefatından bir kaç ay önce yaptığı son basın söyleşisini almış. Bu son söyleşiyi okumuş olduğuma ne kadar çok mutlu oldum anlatamam, böyle bir okumanın ardından değerli bir bilim adamının son sözlerini okumak, okuyucu için gerçekten çok güzel bir armağan. Eric Fromm mesleğinde daima terapilerinde incelediği kişinin bir insan olduğu gerçeği ile hareket etmiş, bunu en önde tutmuş, buna daima önem vermiş bir bilim adamı olduğunu söyler, insan bir makina değil duyguları olan bir varlık, gerçek oldukça sade ve ona bu gözle bakmak anlamak için yeterli. "Bana göre yalan sadece yalandır" der.
Söyleşinin son soru cevap kısmı ile yazımı bitiriyorum. Fromm'un ölümünden önce söylediği son sözleri gerçekten büyük bir hayat dersi veriyor... Kitabı okuyun :)
Soru: -"Frankfurt'ta bunalım içinde olan delikanlıyla bugün varmış olduğunuz yeri karşılaştırınca bu başarınızı nasıl açıklıyorsunuz? Bu konudaki duygularınız nedir?
Fromm: -"Güç bir soru... Şöyle başlayayım.. Her şey bizde aynı zamanda bir arada var. Altı aylık bebek, on sekiz yaşında bir delikanlı, bugün olduğumuz kimse hepsi bir arada. Hatta on ya da yirmi yıl sonra olacağımız kimse de içimizde... Sanıyorum asıl sorun bizde var olan en iyi şeyleri geliştirmek için içimizde itici bir gücün olup olmamasında. Herkesin olabileceklerinin bir üst sınırı var. Kuşkusuz bir insan her şeyi birden olamaz, her şeyi birden yapamaz. Ne çok insan olamayacakları şeyleri olmak için yaşamlarını boşa harcıyorlar. Sonu kesinlikle başarısızlıkla bitecek yararsız bir zaman yitirmeden başka bir şey değil bu. Onun için herkes önce kendi yeteneklerinin sınırlarını doğru değerlendirmelidir.
Bir yandan da çabalarını bilinçli olarak doğru yöne yöneltmeli, yüreklilikle yeteneklerinin üst sınırına varana kadar bu yolda yürümelidir. Bunu bir piyanistin çabalarına benzetebiliriz. Eksiksizliğe yetkinliğe ulaşana kadar ne kadar zaman harcamak gerektiğini piyanist bilir.
İnsanların çoğunun, iyi bir yaşamın özel bir çabayı gerektirmediğini sanmaları gerçekten şaşılacak bir şey."
